Cuentos en Mam (Laj toj kyol mam)

KYAQ TTXO’W

Jun maj xi’jun mu’x txin, kayeltz tya, naqchoq taya taq

tja, exsin toj k’ul, nimxtaq tze attaq toj tb’e. Q’i’n tal

tchi’l ex nchmon b’ech ntojil b’e, atzanjo tej nb’ettaq

oktzin ka’yin tu’n jun xo’j, me atej xo’j pon tk’uj ti’j,

b’exsin nej twutz, atzaj tej tpon tja tya, okxsin tku’k tej

xo’j toj twatb’il ex toj txo’wj tya txin, oktzin toq tq’o’xn-

tyuchb’il tya txin, ex tka’yb’il, atzaj tej tpon txin tja tya,

q’olb’en te tya, me mix e’la tniky’te qa nya tyataq tku’k

toj two’x. Chitzin txin te tya nintzqexix twutza!, te ka’y-

b’ilte b’anxix, nintzqexix txkyne! te b’ilteya b’anxix.

O’kxsin txi twan tejo xo’j ajo txin e x mixja’ u’ta tja.

 JUN OJQLAL TI’K TE XIKY KYL TX’LO TXUK

Jun maj, nb’et taq jun xiky toj k’ul tk’lun tib’ tuk’el jun tx’ixtxuk. Tkayente’xiky jun tx’ix txuk cheb’a nb’et; jawnkayin ti’j ex xi tq’man nlay kub’ wi’je tu’na chi xikyjo te.

Tzaj tzun te tx’ix txuk toj twi’ tij’j, ex xi tq’man: Qo’chaqa ojqelel tib’aj tu’n qpon tzmax tib’aj jun wutz chi’n, alkye ma pon, ex tu’n tul te tnejel tzalo, chi te tx’ix txukjo te; ex kulzun chi te xikyjo. Xi tzun qe kyb’ettzuntz. A te xiky nej japun twi’ wutz. Ajtz kayen ti’jtzajtz, otaq kyij jilj te tx’ix txuk tu’n, kub’ qe tzun jun i’p txe tqan jun tze ayolte’ txi’x txuk.

Iky’ ch’in tna’1 tu’n, mixa’ iwlitl tej tx’ix txuk tu’n tej tjapan.

Njaw katpaj tzuntz lejolte’ tx’ix txuk, mixa’ kub’atl ti’j tu’n, qun noq tzaj t-tolintl te’ tx’ix txuk tib’ twutz kub’1 e’ atle’j tx’ix txuk  kamb’a toja ojqel tib’el kub’ kyximan. Noqx el tej  xiky toj t-tx’ixb’.

 B’YOL PICH’

Kimjun pich’ twitzjun k’wal atzan k’wal xi’

Chalte extwa: Alke sab’yonteya

Chij, alzante’ pich okxtjaw

Yolin; jun k’wal xonwe’ye

Ta’n jan ab’j twi’ witz chija

Pich’, atzanja kwal

Oktqana’n tkuj pich’ exja

Twi’ tal pich’ ex xiti’ntja.  Ex

Xiltq’on twa x’in ex tkwa a’.

 B’AN WIX

A ti jun maj jun wio inxix ntzalaj tuntzun xix knet tchi’ ich’   **

toj k’u1, pon jun amb’il lu tuqil xtix el yatchi’ kub’tenxix

b’isil.     

Pontzun jun k’wal ex xi yolin te wio txix ju ntb’isin a tzun.

Wio xitman qa tun tpaj tchi’ nokyal, a tzun k’wal tza-

Laj tij wio xi tin tjan. 

EX’ Q’OL Q’INUMAL

Atitoq jun xjal q’inum a titoqtzun jun talun in kub junjun

tjos qlan puak ex atzunte xejal lu tabj’iltoq tun tximan tij

qonik’an ul toj txim tu’n tkub’ tb yo’n talun tuntzun tez

txqan q’an tpuak toj tku’jek’ atzunte ek’ oje k’ub’san

tu’n lan k’ub’ b’yon, mataq’na k’ub’ tximante xjal ex

kub’ tb’yo’n chitzunte xjal qa ik k’elitz’ txqan q’an pwak

toj tquj ek’ atzun tkym ek’ oje oq’ tij kun mixtite etz toj

tkuj.

Qumtzun mlay pon tk’u’ja ti’j tqan q’inumal tzalajxa

Tuk’il ati teya.

AJ SI’WIL

 Ati jun xjal okx taq taq’inju tu’n tiqan tze jun jun q’ij

matxitaqlo b’ent lajuj ab’q’i atitoqtzunjun tze tal b’ox-

taq atzun to k’uxb’il txe tz’e tun taj a’ toj tq’ob’

ok’xtzun xi tb’inju jun q’oj

q’oj toj wi’yj wx xi tb’i’n

tiquntzin chin q’wel tb’ y-

oniya kun kuxmqine ex mixti

wile tuna qun wune in tz’aja

jb’al a tix nchwinqlale.

 ATZ’UNTE XJAL MIXTIX ANJ TIJ TOJ K’UL

K’wal yux chiqe tzun xjal nkaman aqe xjal qa in chi lon

platnix yux aqe tzin Aj tzun tul kal okx aj tul k’wal yu’x

qe tiqun tzun tu’n tpaj nyon tej b’os toq lob’j yux lk tzun

kman xjal.

Xtulb’il triy chiqe tzun xjal Aye qe

k’wal san b’os qe qa in xi’ ktzyu’n

ttxan tx’yan Aj tzun kch’iy Aj tex toj

ktriy xmupit mixti nex tu’n tpaj taqa

tej b’os qe ma txi tzyun txan tx’yan lk

tzan nb’aja chiqe xjal.

 NAJAB’ CHKAB’AL

Ate ojtxi’ ate’ najab’ chkab’al naqakuxtaq toka’ tk’etz

ktanam oy chitzun qa xi’ taq k’ayinju a’ na’j

atzunte qtxu chkab’al tzaj ttxu’jil xi’ oq; ku’x lq’e

maxtzu’ kub’ni atzun jataq taya tnejil matxi’ tzaj

ch’iyi xqan ch’um xjan te qtxu chkab’al qun in echan

qa ti q’eqab’ xi’ tul kanun, inxi’x tinun mo in q’ajti qun

ana’ju tlok tzajni xikye toj mar, exlo aju tu’n tx’ qanju

k’ulb’il tok tijile kyu’n qe’e qman ajkab’.

AYE KLEL IN TAQ CHE KUB’ NAJ

Toj najb’il kyetaqun xjal te San

Juan ojtxi’ a titaq junk’loj a’

atzu, qyetzunjo klel oktaqtzun

te qeya toj b’olin tzi kloj a’

atzun jun maj jun ku okx tpon

tjunil, kub’ qe okx xi kayin toj a’

atitaq jun tilb’ilal jun xpot in

tz’ilpuj taq toj a’ okx tkux

neltaqte atzun tpon lq’e xi

tkayin qa axtaq okx tjatzte

tajaw a’lkx xitintun. Mixti

okyaltz k’wal.

 WEL EX XWAN

Atz’un jun maj ex ti’nju’ Wel tchej tmanj xi tm’an te Xwan q’o b’etil

tu’k’e chej, ja tzalij Xwan, jaxten tíb’aj chej akxtaq neni

b’et el xo’b’ chej te junk an toj b’e. Tel li’pin chej tuk’e

tipumal okte’n ojqalil kujxix. Toj junt b’e.  Atz’u’n tpo’n te;

jun nma’, tla i’kx twe jun majx, xix kul tz’a’q’ wel ex

xwan toj nmal; kma’ atzu’n q’aje naq nq’u b’ete.

TZ’PETZA’N

Ati toj jun maj chitzin, jun xjal majxtoq nch’uqti ti’j jun tk’wal, ex kub’ tximan tu txi tz’petzalte toj k’ul, namxtoq tzun txi tz’petzab’aj ex kub’ tnab’en txqan chinaq’ tu’n tzi tiq’in qun b’intltoq tun qa kxel qab’aj tz’petza’ a tzu te tpon q’ij tu’n txi q’ab’aj xi q’inantzutzu te tu’n tkub’ tb’inchan tib’ e xi’tzutzu tuk’I tman, atzu te txi tzyet b’e mi ojtzqin tu’n exjwatz tiq’in jun jun twutz chinaq’ ex b’a kyej t-xon toj b’e atzu kyxi lq’exix xi tman tman te chitzu tyoya tza’lon ma chix tz’alil ik’ni lan tzik’ b’etya chi tyonkuya ajxi’ wulye’ extzu naqx tak’an mojxpe’lo anjtz, mixjon pontl. Atzu txi tk’ayin k’wal min ponxi’ ex tzaj lpe tij b’e ja kyej tq’ona junjun chinaq’ le’x tul tuja, k’waltzute tqan lwily ul a tzute mamb’aj yajxI’tl tulte ex jaw lob’ti tij k’wal tqal tu nej tul.

A TUK  A XIKY

An’a te’ ojtxi’ chitzu nq’umji atoqte’ xiky q’ilte tuk’a msat ja’lo ex b’otz chaq toq chkin, nya kxa’ tlju jalo qun ati jun maj okyal kyib’ xiky tuk’i msat ex xi tq’man msat te xiky q’aye xawanku’ ch’i tuk’aya nmajinax-chaq ch’iwe a tzu chi tka’yinxya jsen chi ka’ yine’ toj, ki chitzu xiky te ex jax tq’on toj twi msat, tzajtzun msatzu ex ch’inaq txi lq’e to k’ul ex jun tky numtz’aj xi lpe’ xiky ti’j xjon okyal tun piajx kyej tzutzu tuk’a xiky te anj tzu’ xiky ex xi qanin te tu tajawja ta’ tuk’aya, ex xi tma’n matxi txi  chkyin, qu’mx majx kyej tzakji chkin te nimaq.