Ayudanos Con Una Donacion :)

NUEVO MATERIAL EN NUESTRO BLOGG VISITALO --->

miércoles, 18 de julio de 2012

Cuentos en el idioma Mam de Guatemala


CUENTOS EN EL IDIOMA MAM DE GUATEMALA.


XMO'L ( Amarar cuento en mam )
Che chi eyqe eju ojtxi xjal eye txin nimaq kwi in che ok laqju xmo’l  kyij se’ntxin liya tbi nimaqu twi in nex kab’e tq’ij xyebilte atzun jun, in taq kub xyeb’in twi; ok txi tkayin jun tal xmo’l intaq b’ixan twitz, jun tal xjalk b’ox twe, ixtzun atok txajab q’an poq tij inxix tilk’aj ex eju txitzte inche qoptza ex ati tchinab’ tu’n tb’itzan kumtzun nya b’an tu’n nimaqu swi txin, qum jaku chex q’in tu’n jaku chex q’in tu’n xmol.

Atitaq jun qya ate’ kab’e ta’l atzunjun naq taq in che k’ojin tukyilu tehmil, nya b’an taq ta. Atzun jun el tkub’ tbiyan eju tal tun tel twitz peni ju toka otzun il tij etzun tkub tb’yon tal tzuntzu.
Okktzun il tij etzun tkub tb’yon tal tzuntzu okx nix nim tu’n xix Dios tuk’yil, ultzuntz toj xq’un xi kub’ nbayoniye wale chab’awtlo ni xim bente kyol chij ul toj tq’uj  naqxk’antl mataqna che kimjun tal kumtzun mas makyej toj jun peni okx  tkimatzun tanmi min soq tukyilu kajaw kuntzum in noqa’ te qonik’an .


EJU QWA XI’N (Nuestro alimento Maíz Cuento en mam)
 Atitaq jun nink’ej te oxe’ tu’n k’al okx in xin kayin kyaje txin inxix che b’aj bujun te kib’j in taq tzaje kjuk’ eju kwi che chi tzun, ayiwe baqinxwe dwitze,chiju xq’an twi, mya ayiwe ninwe weklen chi saq’ twi nya ayinwe ninwe woklen tu’n quntzun min chin okyalxixe taq witzun ayinawe banaqiwe tunawe nkejal ikx se’n kiniq’¡an in che ojlan xjal inbaju kxim.



AYE’ XJAL NCHIJAW BENT TE TXKUP (Las personas que se convierten en animales cuento en mam)
Ok nb’i’ne ojtxi’ , at jun qua ik’lel kyi’qe rit, ajtzun thapun ik’lel toj saq ch’un, tz’el ti’n qekye ti’j ch, iku’ ttuli’n tib’tzu’ ja’lo. At’ tpas kye tk’lo’n ti’ twi’, tjaw txakpuj ja’lo, xo’jtl. Ma’tzun txitz ja’lo yolte a’lu’mj, n-ex dtik’ kyaje’ or. Aj tul ja’alo, q’intlte ek’ tu’n mo rit q’i’n tu’n. atzun ok nb’i’njuye’.

Ex ok nb’i’n juntle’, ikxu’, jun qya japun txol tze, el ti’nju’ ti’j, kub’ ttolinju’ tib’, tjaw, we’tl ja’lo, xo’jtl. Ka’yilu jun wnaq ti’j, atzunte wnaq ja’lo, xt’anj ewalqju’ ti’j. tjapun ja’lo, q’i’nte jun ek’ tu’n. nku’ ttoli’n jun majtl tib’, jaw txakpuj te qya. Xi’ jyolte ti’j tla’qetlkye ti’j. anjtz xb’iquin qu’un tla’ knetlqeeju’ ti’j.


TIQUN’NIL MYAXIX XTILUN TQAN XJAW IKU’ TQAN Q’IJ (Porque no es  iluminoso ó claro la luna como el día. Cuento en mam)
Aztun juntel tib’ajxu’ qtxu xjae, tiqu’nil myaxix xtitlun tqan xjaw iku’ tan q’ij. Chitzun qa aju’ ojtxi’, ok kymojb’a’nnkye qtxu xjaw kyibi twits kya’j tukil che’wtuk’il  tman chewqwinaq, aju’ nintzku’ nxi’ qka’yin tche’wil q’ij. Oktzun kymujb’an. Okx naj maqa ok tjpu’ju’ che’w twitzju’ qtxu xjaw tuk’i’ilju che’w, naqtzun aju’ ate che’w kamb’an, okx naj maqa ok tjpu’nju’qtxu xjaw, akju twitz aq’wi. Ikytzun ttenju’ ky’ixb’iju’ ma okx  potz’jju’ twitz, naq juntlte twitz naka’yin. Ikytzun tenju’ maj sjunin tiju xjaw ja’lin, mixti, nxtilumaxitl se’nju’ tqn qman q’ij, xhitzun jun okslab’l kyunqeju qwinaq.



JA TZAJNA’ TYAJIL XI’N (De donde proviene el origen del maíz. cuento en mam)
Kxe’l nma’n jun tum’el kyeye’, kse’n tzaja’ ju’ qwa a’ qtxu na’x xi’n. Aju’ tzaj q’inte jun pich’ aju, Joj ch, nimin kyinju’ kse’n chmek’, atzun tza q’inte qwaju’. Atzunj tku’ kka’yintlu’ xjal ch, tku’ kka’yi’n qtxuna’x xi’n , o’kx tku’ kb¡isu’n tu’un t-xi kyawa’n ch.
Atzunj t-xi’ kyawa’n o’kx chab’a etzu twi’, ex vhab’atzun xb’yan, o’kx seltlu’ ij ti’j ex okx xb’aj ch’iytlu’ kjo’n  ex titzunte ijtlitzu’ ja’lo tu’n t-wi’ kyawa’an. O’kx t-xi’ tawa’n  juntel, tej tok tka¡yi’n ti’j ju’ juntl, ex tentzunte wab’jtzuntzu’ ja’lo kyetlu’ xjal . Xi’ kyawa’ntzuntzu’ ex xi’ kyawa’ntl, xi’ kyawa’ntl, ex xtentzunte ijtzu’ tete qtxu na’x xi’n.

Naq tzun aju’ tnejel,  jun joj tzaj q’intete qtxu na’x xi’n ch. atzun jun nilju’ye’ xi’ nma’ne kyeye’, o’kxtzu’n.

TQANIL KYI’K XAL (Acerca del Lobo. Cuento en mam)

A ti juntl tqanil tzaj q’ma’n weye’ kyu’un  xjal ojtxi’, aye’ju’ xal qa ati jun tq’ij lalil nim kyab’aj in chikb’u’l tzalani, Nimju’ a’lu’mj in nex kyu’n; e’ rit ex ek’ e’ milchaqx.

Ayetzun qchaman eb’aj ximan.
“ Ja in chetzaja’ e’ xal ix tiqu’n nche’kb’u’la’”
Exituntzu’ to k’ul ka ‘yilkye ja in chtzaja’. Atzun kb’aj pon te qale, b’aj ku’ tentzuntz. Atitzun jun wita tzalani Twi’  Magalen tb’i,  tib’ajokx Twi Q’aq’ayil’x atzuntzu’ in kyub’uu’yina  kyb’uu’ xal.  B’aj kub’tzun kyewa’n kyib’u’ xjal, xi kyka’yintzuntz te kykb’u’l  kyaje’ xal, kuj in chital saqchan kyema’  ch, nikuj nel tal tululun, kuj se`n  aj saqchaj dad nok. Intzun chib’aj saqcham ma’.
Atzu’n kb’aj saqcham, ati jun min kanb’an kyxol. Atzunju’ min kanb’an, mixti’ xi’ q’o’nju’ tawa. Aye’tzunju’ eb’aj kanb’an, jun tzaj Sanjwan, juntl ku’x Smartin, atzun juntl ku`x tza’lani B’u’lenab’j. Atzunte’ juntl kyaj tentzuntz oq’el.  Atzuntz’ na’tz ja intoq kb’incha’na’ kytxolu’ xal na’j, se’ntaq’wi jachaq tu’n kyxa’toq jyolteju’ kychi’.  Qumtzun intoq chib’aj kb’u’l ch. okxtzun ch’inwe’ b’i’n wu’n.
Motzuna myet-x kyu’n moqa minti’. 


Aj titz’ji jun ne’x (cuando nace un bebé. Cuento en mam)
Ix ju’ qya ojtxi’ toj techlal aj tzaj yek’u’n jun tal, tetzu’n kmoj na’j, aju’ qya lu ok kxe’l q’ma’n te tu’n lib’un:
“K’okyila txin chuj qu’n ya’wnaqa”.
Atzu’n ju’ qya lu, ok kxel’l tb’i’n aju’ tkawb’il ju’ tlib’.  Akxitzun in pon tq’ij ju’ wnaq, ate qya, toj jun xjaw maqa toj kab’e xjaw in ok q’o’n toj chuj tu’n b’etx’kak.  Aju’ tb’etx’lal in nul q olte tchuj. Aju’ lib’j lu, in xi tb’i’n aju’ kawb’il tkyeqil teju’ li’b’un jaju’ najla’.
Ajtzun titz’ji aju’ ne’x, aye’kye’ qyajil ojtxi’ mixti’ kyojtzqi’nkye’ aju’ q’anmil ik se’n ja’lo, maqa aju’ toj butik, chichi’ju’ qyajil.  Atzunte’ ju’ ojtxi’, o’kx k’ulile. Ate qya ojtxi’ aj tb’anix, qa q’a ju’ ne’x in nok tzalajb’il ti’j, qatzun qa txinte ne’x, minti’, in kik’u’nin xjal aju’ txin.
Ajtzun tb’antiju’ qya tuk’ilju’ tal, qu’n atzu’n qyajil ojtxi’, ati maj in tzaj q’u’nju’ ch’i’naq q’e’n, in xi’ q’o’n teju’ yoq’ol, maqaj ok ktzal b’yo’n jun ek’, ok kb’el q’o’n te tb’el wab’j te tkyeqil, ixtzu’nju’ qya lu, kuxlina’, tetzu’n kmoj na’j atzunju’ lib’un ms t-xi’ jyolte’ aju’ echaq k’ul aju’ q’anb’il ok kb’elix txko’n te. Aj tetz chuj b’incha’ntl tq’anb’il, ok kxe’l tk’wa’n. Iktzu’n, ika’ twe’, ika’ twe’. Ikxtzu’n in nokx q’o’n t-xilel twa, qaj itza’j, ma qajtzu’n qaj ich, ikx aju’ kk’wa’ xjal ojxi’ aju’ q’otj b’an tzotz.
Atzu’n qya lu aj tjawe’ tuk’il ju’ ne’nex, b’a’n tb’anilte qya aj tjwe’. Atzu’n ttxolu’ yoq’ol jun techlal qa misjun nulu’ imj, ma tzajteju’ ja’lo:
“Aya txin, k’okil ch’i’ntl tchuja ex k’okil ch’i’n ta’l atz’an ti’j tqula, tu’natzun ttzaj ju’ imj”;  Iktzun xb’ajiju’toj tchwinqlal ju’ qya.  Tojtzun kab’e, oxe’ q’ij, ate qya in chitunte’ ju’ ta’l tmi’x.
Ex axtlu’ yoq’ol ma t-i’ tma’ntl te: “Aya txin yeq’omuya tk’u’ja, ajtzun twe’ya; jun tb’a’nil qyaya”.
Aju’ qya lu maqa aju’ lib’j, kuyile tu’n, in xi’ tb’i’n kawb’il teju’ tlib’.
Atzu’nteju’ qya aj twe’, b’a’n qchimloj, b’an lan wnaq, ex kyeju’ ta’l imj inxi’x chechitun, mixti’ in chu’chun tuk’ilju’ tne’x, qu’n atiju’ twa tzmaxi’ aj tch’iy.
Atzu’n in onin teju’ qya lu, aju’ b’a’n k’wan ju’ ta’l k’ul, tun tb’anix aju’ twinqal. 

Jun qya xi’ q’i’n tu’n jun max. (Una mujer que fue llevada por un mono. cuento en mam)


Ach’inwe’ b’i’n wu’n, tzaj tlaji’n nnaniye’ weye, tzaj q’ma’n te tu’n juntl qxjalil nqakutoq najla’ tky’etz tja.
Aju’ jun maj, ate’ oxe qya exi’ k’lel toj jun k’ul ti’jxi witz, nqaku’ tky’etz jun xaq. Atzu’n tpon tqan q’ij tej kanjtz, tej kanjtz, tej kb’aj wan te wanq’ej jax kyob’i’n tal kpa ti’j jun tze. Kanjtzuntz koxil, xi’ kma’n kab’etl te toj b’e:
“tzun tq’ob’ tpaya ma ma tzaj ti’na” chechij te.
“A mixti’ na’n saj wune’, ma tz’ik’ tna’l.
Ex anjti’jtzuntz nelte. O’kx tpon ja ketyob’ina’ ti’j tze, tjax.


JATU’ME’L  XINAJANA’ QYJIB’EN TE SANJUAN (Donde proviene el traje de San Juan. Cuento en mam)
AAti jun tal tu’me’l ok nb’i’n ch’i’nwe’ te qtzan nmane’ ojtxi’, se’n junjun qale k’ojlok ti’j q’aq’, taqekxu’ tqan tib’aj xk’ub’, in poqin jun twitz chenap’ toj tza’j. inqo-aq’witzuntze’ yolil tuk’il, ntzaj tloa’ji’n qeye’ se’n ttenju’ qtanam, se’n tten qyajil, se’n tten kub’len ten qtanam ja ta’ya ja’lo. Auj’ kyej q’ama’n te ku’n tman, aye’ttlu’ tman, kyej q’am’n kye kyu’nju’ chmamb’aj, intzun tzaj tla’ji’n qeye.   Ate tzala ojtxi’ toju’ ja ta’ qtanam sanjuán ja’lo, chitzun qa a’ top.  Xinixte a’ tzala elpuni tzma txeljub’, okpuni kantel, San Cristóbal.  Jun nim a’ chitzun.  Aqetzunju’ tijwnaq, aye’ju’ qman xjoq, nchiximan tu’n kyku’tz najal ttziju’ a’, qu’n ana’ minti’ nb’ent kynajan tu’n nchiychaqu’ a’. chitzun, exte jun na’j Qajaw ti’j.  atitzun jun twitzale, jun qman xjol’q nimaq toklen, kub’ txima’n tu’n ttx’exb’et ttemb’ilu’ a’, tu’n tik’ tzala tu’n t-xi’toj jun plajtl.
Tzajte qman zjo’q ja’lo, okx tq’o’n jun palet tjaq’u’ a’, xi’tzun qo’ntzuntzu’.  Chitzun jun  tu’mel, atzu’ elpuna’  atzu’ ja ta’ njab’ atitlan, kyxol jsolola’, atzuntzu’ elpuna’ju’ a’ xini qxol tza’la.
Atzunju’ tixtoqu’ a’, aye’kye qchman, atzu’ najlqe’ya’ ttzile a’, atzu ja ta’ qnajb’il t-xe Witz, ja ta’ qnajb’il t-xol ch’laj, Sechk’ul. Ttziyile k’ul tayileqe’.  Exlo toj qtanam tza’la ttziyile k’ul ta’qe’.
Atzunj’  tnejikuxi’x,  atzu  najlqeya ‘  kye  qyajilb’en toju ‘ jun  najb’il, atzu  toj k¡ul ,  a tbìju  kyu’n qchaman: Twi’  Glesib’en. Atzu’ ta’ ttzelti’jju’  witz te Q’aq’ayi’x, jlatzaju’  jun  nimaq  witz twi’  Qman  Saqb’ajlaq mo tib’aj  toj plow.
Chitzun, aye’  kye qchman  teqe’ , na’tz , ma chi b’aj najan atzu’.  Noqtzun  aju  min  sel b’a’n  toj kwitz, qu’n  atiju’ chkup  nche’x  q’inkyeju’ k’wal,  aye`ju bos k’wal in che b’et twi’ pe’n.
Ati jun nim pich’  lu,  a tb’iju’ T’iw, nimaqte’  junjun t-xky’eq
Ajtzun tiky’iky’i’ t-xkyèq ,  nchex ti’n ju k’wal , nchex  tjk’un ky’i’.  Ayetzun qchman,  kane toj kwitz tu’n lan che’x  q’intlu k’wal , atzu’n tal ttz’umal rit in jax kyq’on toj kyuwi’ju’ k’wal no qj chi’l  ch. atzu’n ti’ju’ttz’umal rit, nel jilpuju’ kyxky’eq t’w, min nb’ent t-xi kyi’nju’e’ k’wal, qaj atlju’ chi’l. Nku’ kyb’incha’n junjun chi’l njax kmutzb’an’an toj kywi’ k’wal, atzunte’ chi’l mojx nxi kyi’nkye t’iw. Atzunte tiw, atzu’ najla’te ma’ atzu tk’u’j nim witz qman saqb’ajlaq, atzu’ toka’ toju’ jun nim pik, tok, tk’uj ka’la. Atzuntzu’ ta’qe’ kye ma’ Tiw.
Aye’tzun qchaman kub’ kyxim’an:
“a matxi qonaj tu’nju’ txkyup lu. Se’n tten tu’n qel twitzu’ lu”, chiqetzun. Eb’ aj jun’nin, b’aj
Kyb’uyi’n kyib. Ex ok jun na’j Qajaw kyu’n chiqetzun ja’lo.
“Ana’t’e pich lu, okna’ kxe’l jupb’ajte’ ttzi tja, Qatzun min, layxna’ qochmet, laxy chi-anq’in kye’ qk’eal. Kukx kyb’aj kye k’alju’”, chiqetzun. Xi’nzunte jun qman ajb’ech, aye’loju’ nimaq ajb’ech ojtxi’, xi’tzuntzu’ ch. kub’ kyab’incha¡n jun nin xob’l niky’j jun nin chik¡tze, ixtzun xi’ kynik’untzuntzu’ ja’lo tu’n tpon ttzi tjaju’ Tiw. Majx xi’te jun xjo’q ab’j, yab’ok pon tojxixte jul, ex mojx kyej t-xtan’n juntix. Kyejtzunte Tiwzu’. Min eztlte T’iw. E, xi’ ky chmettzun kye qchmantzu’.
Atzu’n tq’ijlalil saju’ twitz tx’otx’ ojtxi, tej tku’ najtlu’ a’ toju’ ja ta’lo, tej texlo q’i’n kyu’n qchman, se’nlo ttenlo, min b’y’nxyx qu’n; ekub’ najantzun kye qshmantzu’ toju’ chq’ajlaj, tzmaxij telenxu’ a’. atzun jun tu’ me’lu’, jun tal tqanil ok nb’i’ne’ te qtzan nmane’ in kub’ tyoli’n ojtxi’ ti’ q’aq’, nyolin qxole’ ex kyejni tb’i’n kye tchman ojtxi’.




TQANIL TEJ TTZAJ QE TNUM CONSPYON (Historia de Concepción Chiquiricha. cuento en mam)
 Atzunja’ kx’el nma’ne toj qyol ja’  ja’lo lon, ti’j b’ajni saj q’ij ojtxi kyu’n qman. Ma’x tzaj nn’anch’I’ne aju kyejni tma’n qtzan nmane’ ex e nchmane’. Aju’ toj tq’ijlalil ojtxi’xi’x, jni’qexu’ qmanchmo’ntoq kyib’ junx. Qe’ju’ kynejil mamj xiten ojtxi’, ma chinjan toj jun najb’il a tb’iju’ Twi’ K’unq’unwtz. Jte’lo ab’q’i etenlo atzu’. Noqtzun aju’ ati jun txkup, e’ju’ pich’ nchi-ok q’man T’iw, nche’x kyiq’i’n k’wal e’ja’ b’o’sqe’.
Atzunkye’ ja’ojtxi’ xjal lu, in jawx kyq’o’n chi’l toj kywi’ k’wal, ajtzun kyulu’ pich’ iq’ilkye k’wal, a’ chi’l nxi’ kyiq’i’n. E’tzunkye’ pich’, najliqe’ toj jun k’ob’oj tk’u’j jun nim xaq. Atzuntzu’ nchitzaja’. Atzu’n ku’ kyb’isu’n qman:
“Alo b’a’nju’ qo-ik’el toju’ najb’il tza’lon. Ok qjya’ juntl, jun ch’i’ntl najb’il ja’ mixtlo’ti’ nb’aj”.
Epontzun toj jun ch’i’intl tx’otx’, a tb’iju’ toj Xukuwe. Atzun tb’iju’. Xitzun kyka’yi’n ti’j qa ajú tx’otx’ b’a’n te kynajb’il, qa kuw.
Ex mixtla’ kub’ kyq’ij tzulu qu’natitoq jun txkup. Ex ikyxju’, xi’ kyka’yi’n jun txkup a tb’iju’ Wakxkan. Jun txkup te’ tuk’a. Ku’ kyb’isu’ntel, ex e’b’jiky’ toju’ najb’il lu qu’n xi’ kyka’yi’n mya b’a’nxi’x tx’otx’, julu, in yakchilo. Qu’n e’tzunkye’ wnaq ojtxi’ lon, npon kynab’l ex mojxlo tz’aqleqe’xixlo ti’j. Mitla’ kub’ toj kywutz tu’n kynajan.
Atzu’n kyse te’ na’mxtoq kyiky’, tzaju’ jun qya, qu’n b’aniletzun lyu’n o’kxte’ Qajaw tok toj kyanmi, tzaju’ qya, kyb’ tb’isu’n toj tanmi tu’n tkub’ ttzyu’ju’ txkup, a’ tsip tzynte, ex kyejtzun  t-xwku’ntzu’ ja’lo lon, atzunte’ txkup atixlo ja’lo.
Atzùn toj toxi’n maj, kub’tzun kyb’isu’ntzu’ tu’n tknetu’ najb’il kyu’n ja kchinajala’, epontzuntzi toju’ ch’i’n tx’otx’ popb’il tb’i ch’i’n tx’otx’ aja’ ti qxil ja’lo. Tnejiltzun b’aj kyjyo’n ti’j qa b’a’n, qa min niakchi, aq kuw, atzuùn bàj kymàn kykyaqil:
“Kuwte’ ch’i’n najb’il julu”. Ekub’tzun najantzi, atzun kyej kym’an lon, nchib’aj yolin:
“Min nyakchite witz julu”. Edub’tzun najantsuntzi. Nchib’aj na’n Dios.
Qumtzun a’ jun pix tx’otx’ tzulu, xjansi’x, extzun kyej kyq’o’n te na’b’l Dios.






5 comentarios:

  1. Buena informacion te felicito, solo te recomendaria que pusieras la informacion tanto en mam como español.
    Saludos desde Huehuetenango

    ResponderEliminar
  2. ME GUSTA TU PAGINA. SOY DE COMITANCILLO Y QUISIERA COMUNICARME CON TIGO. ME PUEDES MANDAR ALGUN CORREO EN yoshingabriel@gmail.com

    ResponderEliminar
  3. tambien es necesaria la info en español

    ResponderEliminar
  4. hola! esta muy bonita tu pagina pero también deberías escribir las traducciones al español.

    ResponderEliminar

visitors

free counters
Mendez Loayes. Con la tecnología de Blogger.